वृत्तकुसुमार्पणम्

             

               

वृत्तकुसुमार्पणम् पूर्वार्धम् योगमुद्रामुपारूढं नरसिंहं हृदि स्मरन् । वृत्तलक्षणजिज्ञासुः नामसंकीर्तनं हरेः ॥ १ कुर्वन्नाप्नोत्ववगमं वृत्तानां लक्षणे जवात् ।    इति सञ्चिन्त्य यतते कर्तुमेषां कृतिं ह्रिया ॥ २ गोरूरुग्रामसञ्जातः शेल्वपिल्लैसुतोऽल्पधीः । मूर्त्युपाह्वः श्रीनिवासः सावधानं निबोधत ॥ ३ प्रारम्भकांशाः शास्त्रस्य पूर्वार्धेऽत्र दर्शिताः । ह्रस्वाक्षरोच्चारणाय यः कालः समपेक्षितः ॥ ४ स एकमात्रामित इत्युच्यते पूर्वसूरिभिः।  दीर्घाक्षरमनुस्वारविसर्गान्ताक्षराणि च ॥   ५ मात्राद्वयमितानीति च्छन्दःशास्त्रे निगद्यते। संयुक्ताक्षरपृष्ठस्थं द्विमात्रमिति गण्यते ॥   ६ ह्रस्वाक्षरं चेत्त्पादान्ते द्विमात्रं तदपि स्मृतम् । एकमात्रामितः कालः लघुरित्यादृतैर्बुधैः ॥ ७ द्विमात्राप्रमितस्तावद्गुरुरित्यभिधीयते । छन्दसां लक्षणं प्रोक्तुं सुकरं भवतादिति ॥ ८ अक्षराणि त्रिशः पद्ये गुम्फितान्यादितः क्रमात् । तमक्षरगणं प्राहुः वृन्दं त्र्यक्षरसम्मितम् ॥  ९ लघ्वादिर्यगणः प्रोक्तः रगणः लघुमध्यमः । लघ्वन्तस्तगणश्चाथ गुर्वादिर्भगणः स्मृतः ॥  १० गुरुमध्यस्तु जगणः गुर्वन्तः सगणो भवेत् । नगणः स्यात्सर्वलघुर्मगणो लघुवर्जितः ॥  ११ यत्रावश्यो विरामः स्यात् पद्यवाचनकर्मणि । तत्स्थानं यतिमाहुः सा पादान्ते नियता भवेत् ॥  १२ यतिस्थाने पदान्तस्स्यादितिच्छन्दोविदां मतम् । प्रदर्श्यन्तेऽत्रोत्तरार्धे हृद्यवृत्तानि कानिचित् ॥ १३ समवृत्तस्याद्यपादे दृश्यते वृत्तलक्षणम् । यत्राक्षरगणस्याद्यमक्षरं गणसूचकम् ॥ १४ "यशस्विन्" यगणं ब्रूते "रक्ष मां" रगणं तथा ।  "तृप्तोऽस्मि" तगणं वक्ति "सततं" सगणं तथा ॥ १५ भगणं "भार्गव"पदं सूचयत्यत्र पश्यत।   "जयन्त"पदमेवं हि जगणं सूचयेदिह ॥ १६ तथा "निमिष"शब्दस्तु निर्दिशेन्नगणं स्तुतौ ।  "माजाने" मगणं ब्रूते "हरे" लघुगुरू तथा ॥  १७ स्तोत्रे "विष्णो"ऽथवा "शौरे" गुरुद्वन्द्वे प्रयुज्यते । पुनरुक्तिनिरोधार्थं युज्यन्तेऽन्यपदानि च ॥  १८ क्वचिल्लघुगुरुद्वन्द्वं गुरुद्वन्द्वं गुरु क्वचित् ।  पृथङ्निर्दिश्यते तत्र हेतुर्यतिनिबन्धनम् ॥ १९ पद्योत्तरार्धे दत्तौ स्तः यत्तिःवृत्तस्य नाम च । गुणाश्च वसवश्चैव मुनयोऽन्यपदानि च । २० संख्यावाचीनि युज्यन्ते यतिनिर्देशने क्वचित् ॥ न सर्वेषां तु वृत्तानां लक्षणं दिश्यतेऽधुना ॥ २१ निर्दिशेदन्यवृत्तानि यथानिर्दिष्टमञ्जसा । बाल एव यथाशक्ति च्छन्दोव्युत्पत्तिहेतुना ॥   २२ उत्तरार्धम् तृप्तोऽस्मि तुष्टोऽस्मि जयन्त शौरे गोविन्द नारायण कृष्ण विष्णो । नाम्नेन्द्रवज्रेति वदन्ति लोके छन्दोविदः वृत्तमिदं प्रतीच्छ ॥ २३ जयन्त तुष्टोऽस्मि जयेश शौरे रमेश लक्ष्मीश मुकुन्द विष्णो । उपेन्द्रवज्रेति बुधैः प्रतीतं  समर्प्यते पादयुगे तवात्र ॥  २४ शौरे विष्णो राम हे रक्ष शार्ङ्गिन्  त्रातासि त्वं मत्प्रमादान् क्षमस्व । भिद्येतादौ देव वर्णैश्चतुर्भिः शालिन्याख्यं वृत्तमेतत्प्रतीच्छ ॥ २५ रक्ष मां निमिष राम हे हरे कृष्ण शार्ङ्गधर राघव प्रभो । आमनन्ति कवयो रथोद्धतां- वृत्तमेतदधुना समर्प्यते ॥ २६ रक्ष मां निमिष भार्गव शौरे राम हे वरद केशव कृष्ण । स्वागतेति विदितं कविवृन्दे सन्निधौ तव समर्पितमद्य ॥ २७ भार्गव भावन भूषण शौरे श्रीधर केशव मोहनमूर्ते । दोधकमेतदितिप्रथितं भोः  स्वीकुरु मामव राघव विष्णो ॥  २८ तृप्तोऽस्मि तुष्टोऽस्मि जयन्त शौरे जनेश तोत्रास्त्र जयेश विष्णो । उपेन्द्रवज्रा क्वचिदिन्द्रवज्रा नाम्नोपजातिः कृपया प्रतीच्छ ॥ २९ भार्गव विष्णो निमिष यशस्विन् भूषण शौरे दमय ममत्वम् । भूतयतिस्स्यादिह नरकारे मौक्तिकमालां वरद गृहाण ॥ ३० रक्ष मां निमिष जयन्त विष्णो प्रत्यहं वितर मनः प्रशान्तिम् । अक्षरैर्भवति यतिस्तु षड्भिः चन्द्रिकाख्यनववृत्तमवेहि ॥ ३१ रक्ष मां निमिष भार्गव शौरे पुष्कराक्ष मधुसूदन कृष्ण । नूत्नवृत्तमिह नन्दननाम प्रार्थये भवतु तेऽमितभोग्यम् ॥ ३२ जयन्त तृप्तोऽस्मि जयेश राम हे मुकुन्द गोविन्द रमेश मध्वरे । वदन्ति वंशस्थमिदं पुरातनाः समर्पयाम्यत्र तवांघ्रिपङ्कजे ॥   ३३ सततं सुमते सदयं सहसे मम मन्दमतिं मम धार्ष्ट्यमहो ।  कथयन्ति हि तोटकमेतदिति  प्रथिताः कृपयानुगृहाण हरे ॥  ३४ निमिष भार्गव भावन राम हे वरद केशव माधव रक्ष माम् । द्रुतविलम्बितमद्य मयार्पितं सदयमद्य गृहाण बलानुज ॥ ३५ तृप्तोऽस्मि तुष्टोऽस्मि जयन्त राम हे गोविन्द लक्ष्मीश नमामि मध्वरे । मयेन्द्रवंशं गदितं विरच्यते प्रतीच्छ देवेश रमेश हे हरे ॥ ३६ यशस्विन् यथेष्टं यदीत्थं यतेऽहं कवित्वे क्षमस्व प्रभो वेङ्कटेश । भुजङ्गप्रयाते मदीयं प्रयासं प्रतीच्छात्र दोषानशेषान्क्षमस्व ॥  ३७ निमिष यशस्विन् नियम यतेऽहम् मम कविताया कुसुममकिञ्चित् । तव पदयुग्मे सपदि निधातुं वितरतु तोषं कुसुमविचित्रा॥ ३८ राम हे रक्ष मां रंहसा राविणम् कृच्छ्रगर्ते गतं श्रीनिधे मध्वरे । पण्डिता मण्डिता सृग्विणीं मन्वते वृत्तमेतत्प्रभो स्वीकुरु प्रार्थये ॥ ३९ सततं भार्गव रक्ष मां यशस्विन्  सदयं सान्त्वय दुःखितं कृपालो । मधुराख्यं नवमर्पयामि वृत्तं यदि हृद्यं न भवेत्तदा क्षमस्व ॥ ४० माजाने निमिष जयन्त रक्ष मां भोः कंसारे वरद रमेश राम शौरे । प्रोक्तं यद्गुणयतिः प्रहर्षिणीति प्रेम्णा ते पदयुगले समर्पयामि ॥ ४१ निमिष भार्गव जयन्त जनेश भोः वरद केशव रमेश हरे प्रभो । अभिनवं तव पदेऽद्य निवेशितं मदनिकाख्यमिह वृत्तमधोक्षज ॥ ४२ तृप्तोऽस्मि भार्गव जयन्त जयेश शौरे गोविन्द केशव रमेश रथाङ्गपाणे । ख्यातं वसन्ततिलकेति कविप्रधानैः वृत्तं भवत्पदयुगेऽद्य समर्पयामि ॥  ४३ निमिष राम विष्णो रक्ष मां रम्यमूर्ते  शमय कामबाधां दुर्भरां सत्वरं मे । बदरिकाख्यवृत्ते सप्तवर्णैर्यतिः स्यात् इदमपूर्वमीश प्रार्थये स्वीकुरु त्वम् ॥ ४४ निमिष नियम विष्णो रक्ष मां राम शौरे वरद सुखद भक्तं पश्य मां सत्यवाक्य । यतिरिह वसुसंज्ञा मालिनीति प्रसिद्धं तवपदयुगलेऽहं वृत्तमार्तोऽर्पयामि ॥  ४५ यतेऽहं माजाने निमिष सततं भार्गव हरे कवित्वे वैदुष्यं न मयि सुतरां यादवपते । यतिः षद्भिर्वर्णैरिह शिखरिणीवृत्तमधुना प्रतीच्छेदं विष्णो परिहर मदीयानघगणान् ॥ ४६ जगत्सु सततं हरे नियम राम हे रक्षकाः भवन्ति न भवद्विधाः प्रणतपालने जागराः ।  रमेश भुवि कथ्यते बुधजनेषु पृथ्वीति यन्- मयात्र हि समर्प्यते यतिरिहाष्टवर्णैः प्रभो ॥  ४७ शौरे विष्णो शार्ङ्गिन् निमिश सुमते भूषण हरे दृप्तं मत्तं दुष्टं शमद सुरुचे मामव विधो ।  वृत्तं संरम्भाख्यं ऋतुयतियुतं स्वीकुरु नवम् प्रीत्यै भूयात्तेऽदो वरद करुणाब्धे नरहरे ॥ ४८ विष्णो शौरे निमिष सततं रक्ष मां राम दासं प्रह्वं भक्तं रघुवर हरे देव कारुण्यमूर्ते । मन्दाक्रान्तेत्यभिहितमिदं वृत्तमास्वाद्यलास्यं त्वत्पादाब्जे मुनियतियुतं न्यस्य शान्तिं व्रजामि ॥ ४९   शौरे विष्णो यशस्विन् निमिष सुमते भार्गव हरे  पश्चात्तापात्प्रदग्धं वरद कृपया पारय भवात् । नव्यं कल्याण्याख्यं मुनियतियुतं स्वीकुरु हरे    प्रीत्यै भूयात्तुभ्यं सहृदयहितं माधव विभो ॥  ५० माजाने सततं जडोऽस्मि सुमतेऽतृप्तोऽस्मि तप्तोऽस्मि भोः  शान्तिं देहि भवत्कटाक्षसलिलैर्मद्विग्रहं स्नापयन् ।  वर्णैर्द्वादशभिर्यतिर्नियमिता शार्दूलविक्रीडिते  वृत्तेऽस्मिन् भवते समर्पितमिदं लक्ष्मीप्रिय स्वीकुरु ५१ विष्णो शौरे यशस्विन् नियत नियम ते देव तृप्तोऽस्मि दासः कंसाराते विधातः मधुमथन हरे चक्रपाणे दयालो । यस्मिन् द्विः स्यान्मुनियतिनियमः स्रग्धरेतीरिते भोः  तत्त्वत्प्रीत्यै कृपालो तवपदयुगले सादरं निक्षिपामि ॥ ५२ सुमते सततं जयन्त भोः सदयं भावन रक्ष मां हरे । ललितेति बुधैः कथितेऽस्मिन् तव नेत्रद्युतिपातमादिशेः ॥   ५३ वरद निमिष रक्ष मां यशस्विन्   नियम जनन्त जनेश रामभद्र । तव पदयुगले निवेश्य भक्त्या                                      दृढचरणां प्रणमामि पुष्पिताग्राम् ॥ ५४ वृत्तकुसुमानि तवपदयुगले भक्त्या समर्पितानि हरे । स्वीकुर्वकिञ्चननृणा सुरभिःप्रसरतु तव करुणया ॥               ------------ ५५